نام و زندگینامه علمای مدفون در حرم مطهر امام علی (ع)

بغداد - ایرنا - علاوه بر قبرستان بزرگ و مشهور وادی السلام در نجف اشرف، در حرم مطهر امیرمؤمنان (ع) نیز از دیرباز تاکنون، علما و شخصیت‌های فراوانی دفن شده‌اند که نام های درخشان آنها در جای جای رواق ها و بست های حرم مطهر هر زائر و بازدید کننده ای را متوجه خود می کند.

**علامه حلی
شیخ جمال‌الدین ابومنصور حسن بن سدیدالدین یوسف بن علی بن مطهر حلی، معروف به «علامه حلی» و خواهرزاده محقق حلی، از علمای بزرگ شیعه در اواخر سده هفتم و اوایل سده هشتم هجری است. او در سال ۶۴۸ه‍ .ق، در شهر حله، به دنیا آمد. او نزد علمای بزرگ عصر خویش، به شاگردی و آموختن علوم مختلف پرداخت که مهم‌ترین آنها، دایی وی، «محقق حلی» بود. از دیگر اساتید ایشان، می‌توان از پدرش سدیدالدین یوسف حلی، نجیب‌الدین یحیی هُذَلی، جمال‌الدین احمد بن طاووس، سید رضی‌الدین علی بن طاووس، کمال‌الدین میثم بحرانی و خواجه نصیرالدین طوسی نام برد.
بی‌شک، مناظرات علامه حلی با علمای اهل‌سنت در محضر الجایتو (سلطان محمد خدابنده)، پادشاه ایلخانی در ایران، یکی از عوامل گرویدن این سلطان به مذهب تشیع بود. ازاین‌رو علامه حلی، نقش تأثیرگذاری در گسترش تشیع در ایران داشته است.
از علامه حلی، آثار و تألیفات متعددی در زمینه‌های گوناگون، از جمله در فقه و اصول، کلام و اعتقادات، حدیث و رجال، منطق و فلسفه، تفسیر، ادب و… به‌جا مانده است. عناوین برخی از تألیفات مهم ایشان، عبارت است از: منهاج الیقین، کشف المراد، کشف الفوائد، منهاج الکرامه، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، ایضاح الاشتباه، تلخیص المرام، مختلف الشیعه، نهج المسترشدین، نهج الحق وکشف الصدق و کشف الیقین فی فضائل امیرمؤمنان(علیه السلام).
سرانجام این عالم بزرگوار، در شب ۲۱ محرم سال ۷۲۶ه‍ .ق، در زادگاهش شهر حله درگذشت و جنازه‌اش را به نجف اشرف منتقل کردند و در حرم مطهر امیرمؤمنان(علیه السلام) به خاک سپردند. قبر وی تا به امروز، در حجره سمت راست ایوان طلای آستان مطهر، باقی و زیارتگاه شیعیان است. روی قبر وی، ضریح مشبک چوبی، نصب شده است.

**مقدس اردبیلی
علامه احمد، فرزند محمد اردبیلی، معروف به مقدس اردبیلی، از مشاهیر علمای شیعه در دوره صفوی است. او در اردبیل، متولد شد و در نجف اشرف، سکونت داشت. او عالمی متکلم و فقیهی بزرگ بود. از ایشان، تألیفات زیادی به‌جای مانده است؛ از جمله: آیات الاحکام، مجمع البرهان، شرح بر ارشاد و حدیقه الشعرا. او در سال ۹۹۳ه‍ .ق، در نجف درگذشت و در ایوان طلای حرم امام علی(علیه السلام)، کنار قبر علامه حلی، به خاک سپرده شد.

**ملاعبدالله شوشتری
از مشاهیر علما و مراجع تقلید سده دهم هجری است. او در خدمت محقق اردبیلی، به درجه اجتهاد رسید و در حوزه علمیه اصفهان، به تدریس پرداخت. از شاگردان وی می‌توان شیخ بهایی را نام برد. سپس او به نجف اشرف بازگشت و پس از وفات محقق اردبیلی، مردم به وی رجوع کردند. سرانجام در صفر سال ۹۹۳ه‍ .ق درگذشت و در حجره ایوان حرم امام علی(علیه السلام) به خاک سپرده شد.[۵]

**ملا محمدمهدی نراقی
محمدمهدی، فرزند ابوذر، معروف به ملا مهدی نراقی، از علمای مشهور شیعه در سده دوازدهم هجری است. او در سال ۱۱۲۸ه‍ .ق، در نراق از روستاهای اطراف کاشان به دنیا آمد. تحصیلات مقدماتی خود را در کاشان سپری کرد و پس از چندی، برای ادامه تحصیل به اصفهان رفت و در محضر علمایی، همچون «ملا اسماعیل خواجویی»، علوم دینی مختلف را فراگرفت. ملا مهدی پس از سی سال اقامت در اصفهان، به کاشان بازگشت و کرسی تدریس در حوزه علمیه این شهر را برپا کرد و چندی نیز در نجف و کربلا اقامت نمود. همه فرزندان وی نیز از علما و دانشمندان زمان خود بوده‌اند که مشهورترین آنها ملا احمد نراقی است.
ملا مهدی نراقی دارای تألیفات متعددی در موضوعات مختلف است؛ از جمله در فقه: لوامع الاحکام، معتمد الشیعه، انیس التجار، انیس الحجاج، تحفه رضویه، در اصول فقه: تجرید الاصول و انیس المجتهدین، در اخلاق: جامع السعادات و جامع المواعظ، در فلسفه و حکمت: انیس الحکماء، الکلمات الوجیزه، اللمعات العرشیه، شرح الالهیات من کتاب الشفاء و جامع الافکار و فاقد الانظار، در هندسه اقلیدسی: توضیح الاشکال، در هیئت: المحصل، المستقصی و معراج السماء. همچنین کتاب محرق القلوب او، مقتل امام حسین(علیه السلام) بود. او شعر نیز می‌سرود و اشعاری عرفانی از وی به‌جا مانده است. سرانجام این عالم بزرگ، در ۱۸ شعبان ۱۲۰۹ه‍ .ق در سن ۸۱ سالگی، در شهر کاشان از دنیا رفت و پیکر ایشان، به نجف اشرف منتقل گردید و در آستان مقدس علوی، به خاک سپرده شد.[۶]

**ملا احمد نراقی
حاج ملا احمد نراقی کاشانی، متخلص به «صفایی»، فرزند حاج ملا مهدی نراقی، از علما و مجتهدان مشهور و شاعران صوفی‌منش قرن سیزدهم هجری است. او در سال ۱۱۸۵ یا ۱۱۸۶ه‍ .ق، در نراق کاشان متولد شد. در آغاز، نزد پدرش ملا مهدی نراقی تحصیل کرد. سپس برای تکمیل تحصیلات، عازم عراق گردید و دیری نگذشت که حوزه درس او، محل رجوع بزرگان علما گردید. شیخ مرتضی انصاری و حاج سید محمد شفیع جابلقی و بسیاری از دیگر علمای تشیع، از شاگردان وی بودند. او در سال ۱۲۴۵ه‍ .ق، بر اثر بیماری وبا در نراق درگذشت. جنازه‌اش به نجف اشرف انتقال یافت و در ایوان علمای حرم مطهر به خاک سپرده شد. مشهورترین آثار وی عبارت‌ است از: معراج السعاده، مثنوی طاقدیس، دیوان شعر فارسی، اساس الاحکام، اجتماع الامر و النهی، سیف الامه، شرح تجرید الاصول، مفتاح الاحکام، مناهج الوصول الی علم الاصول، عین الاصول، مناهج الاحکام و مستند الشیعه فی احکام الشریعه.

**ملا جعفر استرآبادی
ملا حاج محمدجعفر، فرزند ملا سیف‌الدین استرآبادی، معروف به شریعتمداری، از فقها و مجتهدان سده سیزدهم هجری است که به ورع و تقوا شهرت داشت. او سال‌ها در کربلا زیست و در زمان محاصره این شهر به دستور داوود شاه، به تهران آمد و
بیست سال به تدریس، امامت، قضاوت و فتوا مشغول شد و سرانجام شب جمعه دهم صفر سال ۱۲۶۳ه‍ .ق درگذشت. جنازه‌اش به نجف اشرف انتقال یافت و در ایوان صحن حرم امیرمؤمنان(علیه السلام) دفن گردید. تعدادی از تألیفات وی عبارت است از: انیس الواعظین، ارشاد المسلمین، آب حیات در اصول دین، انیس الزاهدین، ینابیع الحکمه، الفقه المحمدی، مدائن العلوم و نجم الهدایه.

**شیخ مرتضی انصاری
شیخ مرتضی انصاری از علما و مراجع بزرگ شیعه در سده سیزدهم هجری است. او در سال ۱۲۱۴ه‍ .ق، در دزفول متولد شد. مقدمات را نزد عمویش، فراگرفت و سپس به همراه پدرش به عراق رفت. مدت چهار سال در کربلا تحصیل کرد و بعد از اینکه عثمانی‌ها کربلا را محاصره کردند، به وطن بازگشت. پس از اینکه غائله رفع شد، بعد از دو سال به کربلا بازگشت و نزد «شریف‌العلما» تحصیلات خود را دنبال کرد. سپس به نجف اشرف رفت و به مدت دو سال از محضر درس شیخ موسی، فرزند کاشف‌الغطاء، استفاده نمود. آن‌گاه دوباره به وطن بازگشت و در شهرهای مشهد، کاشان و دزفول، به تصنیف و تدریس و ارشاد مردم پرداخت. در سال ۱۲۴۹ه‍ .ق که به نجف بازگشت، از استادان مشهور حوزه علمیه بود. ایشان در سال ۱۲۶۶ه‍ .ق که مرحوم صاحب جواهر درگذشت، مرجع تقلید شیعیان شد و ریاست مطلق حوزه علمیه به او رسید. سرانجام در ۱۸ جمادی‌الثانی ۱۲۸۱ه‍ .ق، درگذشت و در سمت راست درگاه قبله صحن مقدس امام علی(علیه السلام) دفن شد. بعضی از آثار وی عبارت‌ است از: اثبات التسامح، الارث، الاستصحاب، التقیه، حجیت ظن، حجیت قطع، المکاسب، الصلوه، الطهاره و رسائل.

**سید اسماعیل بهبهانی
علامه سید اسماعیل مجتهد بهبهانی، فرزند سید نصرالله، از فقیهان و مجتهدان طراز اول بوده است. وی در سال ۱۲۱۸ه‍ .ق متولد شد و پس از فراگیری مقدمات، به نجف رفت و نزد شیخ علی و شیخ حسن، فرزندان شیخ جعفر کاشف‌الغطاء و صاحب جواهر و صاحب ضوابط و شیخ انصاری، به درجه اجتهاد رسید. ناصرالدین‌شاه در سفر خود به نجف در سال ۱۲۸۷ه‍ .ق، وی را با اصرار فراوان به تهران آورد. سرانجام در شب شنبه ششم صفر ۱۲۹۵ه‍ .ق از دنیا رفت. جنازه‌اش را به نجف اشرف بردند و در صحن مطهر علوی، در حجره مجاور درِ شرقی، به خاک سپردند.

**سید حسین کوه‌کمره‌ای
سید حسین فرزند سید محمد کوه‌کمره‌ای از سادات حسینی، از بزرگان علما و فقها و مدرسان معروف عتبات عالیات بود. او در روستای کوه‌کمر، از توابع تبریز به دنیا آمد. مقدمات را در تبریز از میرزا احمد مجتهد و حاج میرزا لطفعلی، امام جمعه آن شهر، فراگرفت. سپس به کربلا رفت و از محضر صاحب ریاض، صاحب ضوابط، صاحب فصول و شریف‌العلما و در نجف، از شیخ علی آل کاشف‌الغطاء، صاحب جواهر و شیخ انصاری استفاده برد و به درجه اجتهاد رسید. او دارای تألیفات علمی بسیاری است که به چاپ نرسیده است. این عالم بزرگ در ۲۳ رجب سال ۱۲۹۹ه‍ .ق، در نجف درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد.

**محمدحسین اصفهانی نجفی
محمدحسین فرزند شیخ محمدباقر اصفهانی، از علما و فقهای اصولی سده سیزدهم هجری است. در محرم ۱۲۶۶ه‍ .ق متولد شد. مادرش، نوه دختری شیخ جعفر نجفی کاشف‌الغطاء بود. پس از فراگیری مقدمات فقه و اصول در اصفهان، برای تکمیل تحصیلات خود به نجف اشرف مهاجرت کرد و نزد علما و فقهای بزرگی، چون میرزا حبیب‌الله رشتی، شیخ رازی نجفی و میرزای شیرازی درس خواند تا مجتهدی کامل و فقیهی فاضل گردید. سپس به اصفهان بازگشت و به تدریس و ارشاد پرداخت و در شمار علما و فقهای معروف آنجا قرار گرفت. در سال ۱۳۰۰ه‍ .ق، به زهد و تقوا و سیر و سلوک مشغول شد و بار دیگر به نجف بازگشت و سرانجام در ظهر روز یکشنبه، اول محرم ۱۳۰۸ه‍ .ق، در نجف درگذشت و در حجره مقبره جدش صدرالدین عاملی، واقع در صحن حرم امام علی(علیه السلام) دفن گردید.

**میرزای شیرازی
میرزا محمدحسن شیرازی، فرزند میرزا محمود خوشنویس، معروف به «میرزای شیرازی»، از علما و مراجع بزرگ تقلید جهان تشیع در سده سیزدهم است. او در نیمه جمادی‌الاول ۱۲۳۰ه‍ .ق در شیراز متولد شد. مقدمات، حکمت، فلسفه، نجوم و علوم عقلی را در اصفهان فراگرفت. سپس به نجف رفت و در محضر شیخ مرتضی انصاری، به درجه عالی اجتهاد رسید و مشغول تدریس گردید. در سال ۱۲۹۳ه‍ .ق، به سامرا مهاجرت نمود و تدریس را آغاز کرد. در سال ۱۳۰۹ه‍ .ق که ناصرالدین‌شاه قاجار، امتیاز تنباکو را به دولت انگلیس داد، وی به تحریم تنباکو و لغو قرارداد فتوا داد. این فتوا چنان مؤثر واقع شد که حتی همسران شاه و درباریان، قلیان‌های خود را شکستند. این مجتهد مبارز در شب ۲۴ شعبان ۱۳۱۲ه‍ .ق به علت بیماری سل در سامرا، درگذشت. جنازه‌اش را به نجف اشرف بردند و در صحن شریف کنار باب طوسی، به خاک سپردند. آخوند ملا محمدکاظم خراسانی و شیخ محمدباقر اصطهباناتی و… از شاگردان وی بودند.

** میرزا حبیب‌الله رشتی
حاج میرزا حبیب‌الله رشتی، فرزند محمدعلی خان، پسر اسماعیل گیلانی، از علما و مراجع شیعیان در نیمه دوم سده سیزدهم و اوایل سده چهاردهم هجری است. او در سال ۱۲۳۴ه‍ .ق، در رشت متولد شد و دوره سطح و قسمتی از خارج را در قزوین نزد ملا عبدالکریم ایروانی و دیگر علما به پایان برد. سپس عازم نجف گردید و در محضر صاحب جواهر و شیخ انصاری، به درجه اجتهاد رسید. پس از وفات شیخ انصاری، سرپرستی حوزه و تدریس فقه، به ایشان واگذار شد و در شمار مراجع بزرگ قرار گرفت. سرانجام در شب پنج‌شنبه چهاردهم جمادی‌الثانی سال ۱۳۱۲ه‍ .ق، درگذشت و در صحن حرم امام علی(علیه السلام)، به خاک سپرده شد. برخی از آثار مهم او، عبارت‌ است از: بدایع الافکار، بدایع الاصول، کتاب امامت، قضا و شهادت، تعادل و تراجیح، کاشف ظلام، شرح شرایع و شرح مکاسب.

**میرزا محمدحسن آشتیانی
آیت‌الله حاج میرزا محمدحسن، فرزند میرزا جعفر آشتیانی، در خدمت شیخ مرتضی انصاری به درجه اجتهاد رسید و پس از درگذشت استادش، در سال ۱۲۸۲ه‍ .ق، به تهران آمد و مرجع تقلید شیعه شد. او در سال ۱۳۱۹ه‍ .ق، وفات یافت و پس از یک سال، جنازه‌اش را به نجف اشرف منتقل کردند و در مقبره شیخ جعفر شوشتری در جوار بارگاه امیرمؤمنان(علیه السلام) به خاک سپردند. برخی از آثار ایشان، عبارت است از: بحر الفوائد فی شرح الفوائد، کتاب اجاره، کتاب اجزاء احکام الادانی، کتاب احیاء الموات وکتاب الوقف.

**محدث نوری
میرزا حسین، فرزند میرزا محمدتقی نوری طبرسی، عالم و محدث بزرگ شیعه در سده سیزدهم هجری قمری، در سال ۱۲۵۴ه‍ .ق در روستای «یالو» از توابع نور مازندران به دنیا آمد.
او تحصیلات دینی مقدماتی خود را در تهران فراگرفت. سپس در سال ۱۲۷۳ه‍ .ق، به همراه استاد و پدرزن خود، شیخ عبدالرحیم بروجردی (متوفای ۱۳۰۶ه‍ .ق)، به نجف اشرف مهاجرت کرد. از دیگر اساتید وی، می‌توان از میرزای شیرازی، ملا محمدعلی محلاتی، شیخ‌العراقین عبدالحسین طهرانی، شیخ اعظم مرتضی انصاری، آخوند ملا فتحعلی سلطان‌آبادی، ملاشیخ علی خلیلی، سید مهدی قزوینی، میرزا محمدهاشم خوانساری و حاج ملاعلی کنی یاد نمود. از شاگردان وی نیز می‌توان شخصیت‌های زیر را نام برد: حاج شیخ عباس قمی، شیخ آقا بزرگ تهرانی، شیخ محمدحسین کاشف‌الغطاء، سید عبدالحسین شرف‌الدین، شیخ محمدباقر بیرجندی، شیخ علی‌اکبر نهاوندی و شیخ علی زاهد قمی.
میرزا حسین نوری، به علت تلاش بسیار درباره روایات و گردآوری آنها، به «محدث نوری» شهرت یافته است. او تألیفات فراوانی از خود باقی گذاشته است که برخی از آنها عبارت‌ است از:
۱. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل: بزرگ‌ترین اثر محدث نوری و معتبرترین مجموعه مفصل روایی پس از وسائل الشیعه است؛
۲. اللؤلؤ و المرجان: نخستین کتاب مستقلی است که در رد خرافات پدید آمده در مسئله حماسه عاشورا، نگاشته شده است؛
۳. النجم الثاقب فی احوال الامام الحجّه الغائب؛
۴. نفس الرحمن فی فضائل سلمان؛
۵. جنّه المأوی؛
۶. بدر مشعشع، در شرح حال فرزندان موسی مبرقع، پسر امام محمد جواد(علیه السلام)؛
۷. کشف الاستار؛
۸. الفیض القدسی: نخستین کتاب مستند و معتبر در زندگانی علامه مجلسی؛
۹. کلمه طیبه؛
۱۰. دار السلام؛
۱۱. فصل الخطاب؛
۱۲. معالم العبر؛
۱۳. میزان السماء؛
۱۴. سلامه المرصاد؛
۱۵. موالید الائمه؛
۱۶. تحیه الزائر.
سرانجام این عالم بزرگوار، در سال ۱۳۲۰ه‍ .ق، در سن ۶۶ سالگی از دنیا رفت و به وصیت خود، در یکی از ایوان‌های صحن آستان مقدس امیرمؤمنان(علیه السلام) به خاک سپرده شد.

**سید عبدالله بهبهانی
آیت‌الله سید عبدالله بهبهانی، فرزند سید اسماعیل مجتهد، از مشاهیر علمای طراز اول و متفکران مبارز صدر مشروطیت است. وی در سال ۱۲۶۳ه‍ .ق، در نجف متولد شد و پس از تحصیل مقدمات و سطوح، دروس خارج را از میرزای بزرگ شیرازی آموخت و به درجه اجتهاد رسید. سپس به تهران آمد و با فتوای تحریم تنباکو مخالفت کرد. پس از مدتی نیز رهبری انقلاب مشروطیت را کنار چند تن دیگر از علما، برعهده گرفت. سرانجام در رجب سال ۱۳۲۸ه‍ .ق، در منزلش در تهران به شهادت رسید. جنازه‌اش را به نجف اشرف بردند و در مقبره پدرش، در ایوان مطهر علوی، به خاک سپردند.

**ملا محمدعلی نخجوانی
ملا محمدعلی نخجوانی، فرزند حاج خداداد، از علما و فقهای معروف قفقاز است که در سال ۱۲۶۸ه‍ .ق، در نخجوان متولد شد و پس از فراگیری مقدمات، به نجف اشرف مهاجرت کرد و در محضر میرزا حبیب‌الله رشتی، فاضل ایروانی و فاضل شرابیانی، به درجه اجتهاد رسید. بعد از فوت شرابیانی، مرجع تقلید شیعیان قفقاز و مناطق دیگر گردید. سرانجام در شب جمعه، هفتم ربیع‌الثانی ۱۳۳۴ه‍ .ق، در کربلا درگذشت و جنازه‌اش به نجف اشرف انتقال یافت و در صحن مقدس امیرمؤمنان(علیه السلام) به خاک سپرده شد.[۱۸]

**سید عبدالصمد موسوی شوشتری جزایری
از علما و فقهای معروف خوزستان است که در ذی‌حجه سال ۱۲۴۳ه‍ .ق، در شوشتر متولد شد. بعد از خواندن مقدمات، به نجف مهاجرت کرد و از محضر استادانی، مانند شیخ مرتضی انصاری و میرزای شیرازی بهره برد. سپس به شوشتر بازگشت و در آنجا مرجعیت دینی را برعهده گرفت. سرانجام در سال ۱۳۳۷ه‍ .ق، درگذشت. جنازه‌اش را به نجف اشرف بردند و در مقبره سید علی شوشتری، در مجاورت مرقد شریف امام علی(علیه السلام)، به خاک سپردند.

**سید محمدکاظم طباطبایی یزدی
از علما و مراجع بزرگ شیعه، در سده چهاردهم هجری است. او در سال ۱۲۴۷ه‍ .ق و به قولی ۱۲۵۶ه‍ .ق، در روستای «کشنویه»، در شش کیلومتری شهر یزد به دنیا آمد. پس از طی مقدمات، به اصفهان رفت و نزد شیخ محمدباقر خوانساری، صاحب روضات الجنات و فقهای دیگر، به درجه اجتهاد رسید. سپس به نجف اشرف رفت و از محضر میرزای شیرازی استفاده برد و بعد از وفات او، به تدریس پرداخت. تا آنکه در ۲۷ رجب ۱۳۳۷ه‍ .ق، درگذشت و در مقبره باب طوسی در حرم امیرمؤمنان(علیه السلام) به خاک سپرده شد. از آثار ایشان، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: بستان نیاز در مناجات فارسی، العروه الوثقی، تعادل و تراجیح، حاشیه مکاسب، حجیه الظن، السؤال والجواب و صحیفه کاظمیه.

**آخوند خراسانی
ملا محمدکاظم معروف به «آخوند خراسانی»، فرزند ملا حسین، از فقها و مراجع بزرگ شیعه در دوره قاجار است. او در سال ۱۲۵۵ه‍ .ق، در مشهد متولد شد و پس از تحصیلات علوم عقلی در تهران، به نجف اشرف رفت و در خدمت شیخ انصاری و میرزای شیرازی، به درجه اجتهاد رسید و پس از مهاجرت میرزای شیرازی به سامرا، بر مسند تدریس نشست. آخوند خراسانی در اواخر عمر، حکم به خلع محمدعلی‌شاه قاجار داد و در جنگ جهانی اول که ایران به دو بخش تحت نفوذ روس و انگلیس درآمد، به شدت نسبت به تهاجم آنان اعتراض کرد. سرانجام در شب چهارشنبه ۲۱ذی‌حجه سال ۱۳۳۹ه‍ .ق، در حالی‌که به اتفاق عده‌ای، قصد مسافرت به ایران داشت، بر اثر سکته از دنیا رفت و جنازه‌اش را در مقبره میرزای رشتی، در دالان سلطانی صحن حضرت امیر(علیه السلام) به خاک سپردند. برخی آثار وی عبارت‌ است از: کفایه الاصول، کتاب اجاره، کتاب اجتهاد و تقلید، حاشیه بر اسفار و حاشیه بر رسائل و مکاسب شیخ انصاری.

**شیخ الشریعه اصفهانی
ملا فتح‌الله فرزند حاج میرزا محمدجواد نمازی شیرازی، معروف به شیخ الشریعه اصفهانی، از مشاهیر علما و فقها و مشایخ اجازات عصر خود بود. او در ربیع‌الاول سال ۱۲۶۶ه‍ .ق، در شیراز متولد شد. دوران کودکی خود را در اصفهان گذرانید و پس از تحصیل در خدمت علمای بزرگ آنجا، مانند ملا عبدالجواد خراسانی، ملا حیدرعلی اصفهانی و ملا احمد سبزواری، به اخذ اجازه و روایت نایل شد. در سال ۱۲۹۶ه‍ .ق، به نجف اشرف رفت و در محضر میرزا حبیب‌الله رشتی و شیخ محمدحسین فقیه، به درجه اجتهاد رسید. بعد از وفات میرزا محمدتقی شیرازی نیز ریاست شیعه، به وی منتقل شد. او در شب یکشنبه هشتم ربیع‌الثانی سال ۱۳۳۹ه‍ .ق، درگذشت و در حجره سوم سمت شرقی صحن مطهر علوی، دفن گردید. از تألیفات وی می‌توان به کتاب افاضه الغدیر فی حل العصیر و اناره الحالک فی قراءه ملک و مالک، اشاره کرد.

** شیخ عبدالله مامقانی
آیت‌الله حاج شیخ عبدالله مامقانی، فرزند علامه حاج شیخ محمدحسن، از مشاهیر علمای امامیه، در ربیع‌الاول ۱۲۹۰ه‍ .ق، در نجف متولد شد. پدر وی نیز از بزرگان علما و مراجع تقلید شیعه در نجف بود. شیخ عبدالله مامقانی، تألیفات زیادی از خود به‌جای گذاشته که از جمله معروف‌ترین آنها، کتاب رجالی «تنقیح المقال فی احوال الرجال» است. از دیگر تألیفات وی، می‌توان به این آثار اشاره کرد: ارشاد المستبصرین، تحفه الخیره، تحفه الصفوه فی الحیات، الدر المنضود فی صیغ الایقاعات والعقود، سراج الشیعه، السیف البتار، مرآت الارشاد، مرآت الکمال، مطارح الافهام، مقابس الهدایه، نهایه المقال. او در ۱۶ شوال ۱۳۵۱ه‍ .ق، از دنیا رفت و در مقبره پدرش، در جوار بارگاه امیرمؤمنان(علیه السلام) به خاک سپرده شد.

**میرزا محمدحسین نائینی
از علما و مراجع طراز اول حوزه علمیه نجف بود که در سال ۱۲۷۷ه‍ .ق، متولد شد. در اصفهان نزد شیخ محمدباقر نجفی و سید ابوالمعالی کرباسی درس خواند و سپس به عتبات عالیات رفت. ابتدا در سامرا نزد میرزای شیرازی و سید محمد فشارکی و بعد در کربلا نزد صدر و سپس در نجف در محضر آخوند خراسانی تحصیل کرد؛ تا اینکه بعد از وفات میرزا محمدتقی شیرازی و شریعت اصفهانی، مرجعیت شیعه را عهده‌دار گردید. میرزای نائینی از طرفداران نهضت مشروطه و یکی از رهبران معنوی این نهضت بود. برخی از تألیفات مهم وی عبارت‌ است از: تنبیه الامه و تنزیه الملّه در لزوم مشروطیت ایران، حاشیه بر کتاب عروه الوثقی، وسیله النجاه و رساله‌ای در لباس مشکوک. او در شب جمعه ۲۶ جمادی‌الاول ۱۳۵۵ه‍ .ق، در نجف درگذشت و در یکی از حجرات صحن مطهر علوی به خاک سپرده شد.

**شیخ عباس قمی
حاج شیخ عباس، فرزند محمدرضا قمی از مشاهیر علما و محدثان شیعه در سده چهاردهم هجری است. او در سال ۱۲۹۴ه‍ .ق، در قم متولد شد و در ۱۸ سالگی به نجف رفت و در خدمت میرزا حسین نوری به تحصیل پرداخت و پس از وفات وی درسال ۱۳۲۰ه‍ .ق، به قم بازگشت و در آنجا به تألیف و موعظه مشغول گردید. درسال ۱۳۳۲ه‍ .ق، به مشهد رفت و به تألیف پرداخت. سپس در سال ۱۳۵۲ه‍ .ق، به نجف برگشت تا اینکه در سال ۱۳۵۹ه‍ .ق، درگذشت و کنار استاد خود، حاج میرزا حسین نوری، در صحن حرم امیرمؤمنان(علیه السلام) به خاک سپرده شد. آثار زیادی از وی به‌جای مانده است؛ از جمله مفاتیح الجنان، منتهی الآمال، الکنی والالقاب، هدیه الاحباب، الفوائد الرضویه و نفس المهموم.

**ضیاءالدین عراقی
آقا شیخ ضیاءالدین عراقی، فرزند ملا محمدکبیر از مراجع بزرگ سده چهاردهم هجری، در سال ۱۲۸۷ه‍ .ق، در سلطان‌آباد (اراک) به دنیا آمد. وی فقه، اصول و کلام را در اصفهان نزد آخوند کاشی، جهانگیرخان و شیخ محمدباقر آموخت. سپس به نجف اشرف رفت و از محضر آخوند خراسانی، سید محمدکاظم یزدی، سید محمد فشارکی، میرزا حسین خلیلی، شریعت اصفهانی و شیخ حبیب‌الله رشتی بهره برد و به درجه اجتهاد رسید. بعد از آخوند خراسانی، مدت سی سال مجلس درسش مشهور بود و بسیاری از مراجع و مجتهدان، از جمله آیات عظام سید محسن حکیم، شیخ محمدتقی آملی، سید محمدتقی خوانساری، عبدالهادی شیرازی و سید ابوالقاسم خوئی، نزد ایشان شاگردی نمودند. او در شب دوشنبه ۲۸ ذی قعده سال ۱۳۶۱ه‍ .ق، در نجف درگذشت و در حجره متصل به دالان صحن درِ سلطانی، دفن شد. آثار فراوانی از ایشان به‌جای مانده است؛ از جمله بدایع الافکار فی الاصول، رساله فی لباس المشکوک، القضاء، مقالات اصولیه، حاشیه بر رسایل، حاشیه بر کفایه، حاشیه بر عروه الوثقی و شرح تبصره.

**محمدحسین کمپانی
آیت‌الله حاج شیخ محمدحسین اصفهانی، معروف به کمپانی، فرزند محمدحسن معین‌التجار، از علمای سده سیزدهم هجری است که در سال ۱۲۹۶ه‍ .ق، در کاظمین متولد شد و پس از طی مقدمات و سطوح عالی، سیزده سال از محضر آخوند خراسانی بهره برد و علوم معقول را در خدمت محمدباقر اصطهباناتی شیرازی فراگرفت و در اواخر عمر به مقام مرجعیت رسید. او پس از یک هفته از فوت آیت‌الله عراقی، در هشتم ذی‌حجه سال ۱۳۶۱ه‍ .ق، درگذشت و در حجره‌ای متصل به مناره شمالی ایوان طلای صحن امام علی(علیه السلام)، دفن شد. برخی از آثار ایشان، عبارت‌ است از: تحفه الحکیم، نهایه الدرایه، حاشیه بر کفایه‌الاصول و حاشیه بر مکاسب.

**سید ابوالحسن اصفهانی
آیت‌الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی، فرزند سید محمد بن سید عبدالحمید ملقب به آیت‌الله، مرجع اعلای تقلید و رئیس حوزه علمیه نجف و از بزرگ‌ترین مدرسان بزرگ فقه و اصول در قریه «مدیسه» از دهات لنجان اصفهان متولد شد. او برای ادامه تحصیل به اصفهان رفت. سپس در سال ۱۳۰۸ه‍ .ق، عازم نجف اشرف شد و نزد استادان بزرگ آنجا به درجه عالی اجتهاد رسید. دیری نگذشت که شهرتش، جهان تشیع را فراگرفت؛ تا اینکه پس از وفات میرزای نائینی در سال ۱۳۵۵ه‍ .ق، مقام مرجعیت و ریاست حوزه علمیه نجف به ایشان رسید. در اواخر عمر، به درد پا مبتلا شد و در آخرین سال زندگی‌اش برای معالجه و استراحت به لبنان رفت و پس از چندی به بغداد بازگشت و شب نهم ذی‌حجه سال ۱۳۶۵ه‍ .ق، در کاظمین درگذشت. جنازه‌اش را به نجف حمل کردند و در صحن حرم امیرمؤمنان(علیه السلام) به خاک سپردند.

**حاج آقاحسین قمی
آیت‌الله العظمی حاج آقا حسین قمی، از مشاهیر علما و مراجع تقلید سده چهاردهم هجری است. او در سال ۱۲۸۴ه‍ .ق، در قم متولد شد و پس از خواندن مقدمات و سطوح در تهران، برای تکمیل تحصیلات به نجف مهاجرت کرد و در محضر درس آخوند خراسانی، میرزا محمدحسن شیرازی و علامه ملا محمدکاظم یزدی به درجه اجتهاد رسید. در سال ۱۳۳۱ه‍ .ق، به مشهد آمد و به تدریس و اقامه نماز جماعت پرداخت و نفوذ زیادی یافت. ایشان در واقعه مسجد گوهرشاد و کشف حجاب، برای مذاکره با رضاشاه به تهران رفت. اما از ملاقات او جلوگیری و در نهایت، توقیف شد. سپس در سال ۱۳۴۵ه‍ .ق، به عتبات عالیات تبعید گردید. ایشان در کربلا ساکن شد و به تدریس پرداخت و در سال ۱۳۶۵ه‍ .ق، که آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی وفات یافت، مرجعیت شیعیان به وی رسید. سرانجام در سال ۱۳۶۶ه‍ .ق، در بیمارستان بغداد درگذشت. جنازه‌اش را به نجف اشرف بردند و در آستان حضرت علی(علیه السلام)، کنار آیت‌الله شریعت اصفهانی، به خاک سپردند.

**سید ابراهیم اصطهباناتی
آیت‌الله حاج سید ابراهیم اصطهباناتی معروف به «حاج سید میرزا آقا اصطهباناتی شیرازی»، از فقها و مجتهدان زاهد و عارف و بارع بود که بعد از فوت آیت‌الله العظمی اصفهانی در نجف اشرف، به مقام مرجعیت رسید. بسیاری از دانشمندان و مراجع، از جمله آیت‌الله مرعشی نجفی، از محضر وی استفاده کردند. او در سال ۱۳۷۴ه‍ .ق، در نجف از دنیا رفت و در یکی از حجره‌های صحن مطهر امیرمؤمنان(علیه السلام) به خاک سپرده شد.

**سید عبدالحسین شرف‌الدین
سید عبدالحسین فرزند سید یوسف شرف‌الدین عاملی، از علمای بزرگ شیعه، از جبل عامل (واقع در جنوب لبنان)، در سده چهاردهم هجری است. او در سال ۱۲۹۰ه‍ .ق، در کاظمین به دنیا آمد. پدرش در یک سالگی وی، برای تحصیلات دینی به نجف اشرف مهاجرت کرد. اما چند سال بعد، آنها به جبل عامل بازگشتند و سید عبدالحسین، تحصیلات ابتدایی خود را در محضر پدر سپری کرد. او پس از ازدواج، در سال ۱۳۱۰ه‍ .ق، به عراق بازگشت و به سامرا رفت. اما طولی نکشید که با بازگشت میرزای شیرازی به نجف، او نیز به آنجا مهاجرت کرد و نزد علمای بزرگ شیعه تحصیلات دینی خود را در این شهر ادامه داد.
شرف‌الدین پس از دوازده سال تحصیل و دستیابی به درجه اجتهاد، در سال ۱۳۲۲ه‍ .ق، به جبل عامل بازگشت و بیشتر عمر خود را در شهر «صور» (در جنوب لبنان)، سپری کرد. او در این مدت، تلاش‌های فراوانی برای وحدت مسلمانان انجام داد و به این منظور، دو بار در سال‌های ۱۳۲۹ و ۱۳۳۸ه‍ .ق، به مصر سفر کرد و با علما و اندیشمندان آنجا دیدار نمود. همچنین او کنار گروه‌های استقلال‌طلب لبنان، علیه اشغالگری فرانسه، به مبارزه پرداخت و در این راه، سختی‌ها و مشکلات فراوانی دید. او سرانجام در سن ۸۷ سالگی، در سال ۱۳۷۷ه‍ .ق، از دنیا رفت و پیکر وی پس از تشییع جنازه در شهرهای بیروت، بغداد، کاظمین و نجف، در ضلع جنوبی صحن آستان امام علی(علیه السلام)، کنار مقبره استادش،سید محمدکاظم یزدی، به خاک سپرده شد.
از علامه شرف‌الدین، تألیفاتی به‌جای مانده است که مهم‌ترین آنها، عبارت است از: المراجعات (مجموعه مناظرات وی با «شیخ سلیم بِشری»، مفتی و عالم بزرگ دانشگاه الازهر مصر، در قالب نامه‌نگاری میان این دو است که در سال ۱۳۵۵ه‍ .ق، منتشر شد)، الفصول المهمّه، النص والاجتهاد، ابوهریره، الکلمه الغراء فی تفضیل الزهراء، مسائل فقهیه، الی المجمع العلمی العربی بدمشق، مؤلفوا الشیعه فی صدر الاسلام و زینب الکبری.

**سید عبدالهادی شیرازی
آیت‌الله العظمی سید عبدالهادی فرزند حجت‌الاسلام میرزا اسماعیل شیرازی، از علما و مراجع بزرگ سده چهاردهم هجری است. او در سال ۱۳۰۵ه‍ .ق، متولد شد و در کودکی، پدرش را از دست داد و در خانه میرزای شیرازی که عموی پدرش بود، بزرگ شد. در نوجوانی، از محضر میرزا علی، پسر میرزای شیرازی بهره برد و در بیست سالگی به نجف اشرف رفت و از محضر درس بزرگانی چون آخوند خراسانی، علامه یزدی و شریعت اصفهانی و در سامرا از محضر میرزا محمدتقی شیرازی استفاده برد و به درجه عالی اجتهاد رسید. سید عبدالهادی شیرازی پس از وفات سید ابوالحسن اصفهانی در شمار مراجع و علمای بزرگ قرار گرفت؛ تا اینکه در دهم صفر ۱۳۸۳ه‍ .ق، از دنیا رفت و در بیرون صحن، در سمت شمال باب طوسی دفن شد.

**شهید سید مصطفی خمینی
شهید سید مصطفی خمینی، فرزند برومند حضرت امام خمینی= بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، در سال ۱۳۰۹ه‍ .ش، در شهر قم به دنیا آمد. پس از تکمیل تحصیلات ابتدایی خود، در سال ۱۳۲۴ه‍ .ش، وارد حوزه علمیه شد و بعد از شش سال، در سن ۲۲ سالگی به دروس خارج حوزه رسید و از علما و اساتید بزرگی، همچون آیات عظام حجت، بروجردی، محقق داماد و نیز پدر گرامی‌اش امام خمینی=، بهره برد. سپس به همراه پدر گرامی‌اش، به نجف اشرف مهاجرت کرد و در آنجا از محضر آیات عظام سید ابوالقاسم خوئی، محمدباقر زنجانی و سید محسن حکیم بهره برد.
او افزون‌بر تدریس علوم اسلامی، آثار و تألیفات فراوانی از خود به‌جای گذاشت که از آن جمله، می‌توان به تفسیر القرآن الکریم (در چهار جلد)، شرح زندگانی ائمه معصوم(تا زندگانی امام حسین(علیه السلام))، تطبیق هیئت جدید بر هیئت و نجوم اسلامی، القواعد الحکمیه (حاشیه بر اسفار)، کتاب البیع (در سه جلد)، مکاسب محرمه (در دو جلد) و تعلیقه بر عروه الوثقی اشاره کرد. شهید سید مصطفی خمینی، کنار پدرش، به مبارزه و فعالیت سیاسی و بیدارگری اسلامی می‌پرداخت و به همین علت، با توطئه نظام طاغوتی ایران، در سن ۴۷ سالگی به شیوه مشکوکی، مسموم شد و به شهادت رسید. جنازه وی را در آستان مقدس علوی، در مقبره علامه حلی، به خاک سپردند.

**سید ابوالقاسم خوئی
آیت‌الله سید ابوالقاسم خوئی، فرزند سید علی‌اکبر، از مراجع بزرگ جهان تشیع در دوره اخیر است. در نیمه رجب ۱۳۱۷ه‍ .ق، در شهر خوی به دنیا آمد. پدرش از علمای مشهد و از ائمه جماعات مسجد گوهرشاد بود. او پس از تحصیلات سطوح اولیه در سال ۱۳۳۰ه‍ .ق، با برادر بزرگش حاج سید عبدالله، به نجف مشرف شد و به ادامه تحصیل پرداخت و در محضر آیات عظام نائینی، عراقی و شیخ محمدحسین اصفهانی شاگردی کرد. پس از فراغت از تحصیل و وفات استادانش، حوزه درس مستقلی تشکیل داد و فضلای حوزه، از همه جا، در درس او شرکت می‌کردند. از آثار علمی ارزنده‌اش، می‌توان از البیان فی تفسیر القرآن، معجم رجال الحدیث، تقریرات فقه، فقه استدلالی، حاشیه بر عروه الوثقی و نفحات الاعجاز را نام برد. از اقدامات مهم ایشان، نشر فرهنگ شیعی از طریق ایجاد مدارس علوم دینی و مساجد در نقاط مختلف جهان بود. سرانجام ایشان در سال ۱۴۱۳ه‍ .ق، درگذشت و در بارگاه امیرمؤمنان(علیه السلام) به خاک سپرده شد.
** نقل از ستاد بازسازی نجف اشرف